De spiraal en zijn archetypes
Deze blog verkent de wereld door de lens van Spiral Dynamics, Griekse goden als archetypen, hechting en de psychologie van Jung. Als je deze modellen combineert kom je erachter dat menselijke ontwikkeling niet draait om het loslaten van wie we zijn, maar om het integreren van alles wat we zijn. We dragen allemaal meerdere kleuren en archetypes in ons. Spiritualiteit is in deze visie geen ontsnapping aan de wereld, maar een manier om er volledig in aanwezig te zijn. Lees over hoe die lagen in onszelf en in de wereld werken, waar je vast kunt lopen en hoe je kunt groeien naar een leven waarin al die innerlijke stemmen op elkaar afgestemd raken. Dat is in ieder geval de poging die ik hier onderneem, niet als expert of met ‘quick fixes’, maar als mens die het onderweg probeert te begrijpen.
Spiral Dynamics
Het model van Spiral Dynamics is het framework om de wereld en de mensen erin beter te begrijpen. Het is een spiraal die de verschillende stadia van samenlevingen afbeeldt, van tribale stammen tot aan een verlichte samenleving.
Het model stelt dat mensen en culturen zich ontwikkelen in waardesystemen. Waar wordt meer waarde aan gehecht? Vrijheid of saamhorigheid? Orde of ontdekken? Geld of relaties?
Elk niveau in de spiraal vertegenwoordigt een bepaald wereldbeeld en biedt een oplossing voor de problemen van het vorige niveau, maar brengt ook weer nieuwe problemen met zich mee. Het is gebaseerd op het werk van de psycholoog Clare W. Graves en later uitgewerkt door Don Beck en Chris Cowan.
De niveaus worden aangeduid met kleuren. Een korte samenvatting:
- Beige – Overleven, focus op fysieke behoeften en instincten.
- Paars – Tribale stammen, traditie, magisch denken.
- Rood – Macht, bezit, ongelijkheid. Recht van de sterkste, imperialisme.
- Blauw – Orde, discipline en conformeren. Monotheïstische religies.
- Oranje – Competitie, wetenschap, materialisme, rationaliteit.
- Groen – Post-modernisme, pluralisme, socialisme, milieu, relaties.
- Geel – Systeemdenken, integraal, flexibiliteit, synergie.
- Turquoise – Holistisch, verbondenheid met het geheel, verlicht.
- Koraal – Nog onbekend (maar ik vind het een mooi idee om al iets mee te nemen wat we zelf niet kunnen bevatten).
Belangrijke kenmerken van Spiral Dynamics
- Het is geen hiërarchie van beter, maar van complexer denken. Zoals een dier of een plant ook niet beter is dan een eencellige of een molecuul, maar een complexere structuur heeft die bestaat uit de vorige niveaus.
- Mensen en groepen kunnen meerdere niveaus tegelijk in zich dragen.
- Groei gebeurt als reactie op levensomstandigheden, bijvoorbeeld een crisis.
- Vaak blijven we op een bepaald niveau steken in ons volwassen leven.
- Ken Wilber voegt wel toe dat naarmate de spiraal complexer wordt het bewustzijn groeit en narcisme afneemt.
De kleuren wisselen van warm naar koel en weer terug. De warme kleuren verwijzen naar het individuele karakter (beige, rood, oranje, geel) van dit waarde-systeem. De koele kleuren naar de groepsgerichte stadia.
Het werk van Ken Wilber bevat weer net wat andere kleuren: Paars -> Magenta, Blauw -> Amber, Geel -> Teal.
Wilber’s systeem is onderdeel van een bredere integrale filosofie, maar de gebruikte waardesystemen zijn vergelijkbaar.
Ik gebruik zelf de kleuren van Spiral Dynamics, omdat ik hier meer gewend aan ben en ik denk dat de kleuren magenta, amber en teal wat minder voor zichzelf spreken bij een Nederlandstalig publiek.
Het model wordt gebruikt in psychologie, organisatieontwikkeling, leiderschap, en soms ook in politiek of stedelijke ontwikkeling — bijvoorbeeld om te begrijpen waarom verschillende groepen anders reageren op transities zoals duurzaamheid, globalisering of autocrate leiders. Rechts het werk van Don Beck: de partijen in Zuid-Afrika ten tijde van de vrijlating van Mandela.
De Griekse goden als archetypes van Spiral Dynamics
De Griekse goden staan naast hun bekende functies — god van de zee, van de oogst, van de liefde — symbool voor menselijke archetypen, oerbeelden van de psyche of typetjes van persoonlijkheden. Ze verbeelden de drijfveren en schaduwkanten die in ieder van ons leven. In de Griekse mythologie zijn de goden niet volmaakt of heilig, maar juist menselijk: jaloers, strijdlustig, wispelturig, verlangend naar macht of liefde. Ze vertegenwoordigen krachten die ons kunnen verheffen of vernietigen, afhankelijk van of we ze bewust herkennen of onbewust uitleven.
- Beige – Hades: god van de onderwereld.
- Paars – Persephone: godin van de onderwereld.
- Rood – Poseidon: god van de zee, Aphrodite: godin van de liefde, Ares: god van de oorlog.
- Blauw – Hephaestos: god van vulkanen en metaal bewerken, Demeter: godin van de oogst.
- Op de grens van blauw en oranje – Hera: godin van het huwelijk.
- Oranje – Zeus: hoofdgod van het onweer, Athena: godin van de wijsheid.
- Oranje – Hermes: god van de handel en communicatie, Apollo: god van de zon, geneeskunst, muziek.
- Groen – Artemis: godin van de jacht, Dionysus: god van de wijn.
- Geel – Hestia: godin van de haard.
Carl Jung beschreef zulke archetypen als universele patronen in het collectieve onbewuste: innerlijke stemmen die zich in dromen, mythen en gedrag laten zien. In dat licht zijn de goden niet slechts verhalen, maar levende symbolen van menselijke ontwikkeling.
Wanneer je ze plaatst binnen Spiral Dynamics, kun je zien hoe elk archetype een ander bewustzijnsniveau weerspiegelt:
- Poseidon verbeeldt het instinctieve, impulsieve rood — de oerkracht van begeerte en strijd.
- Demeter hoort bij blauw — orde, plicht en zorg.
- Athena belichaamt het rationele oranje — strategie, intelligentie en beheersing.
Zo wordt de mythologie een spiegel voor onze innerlijke groei: het is geen toneelspel ergens buiten ons, maar als delen van onszelf die zich in verschillende fasen van het leven laten zien. Het begrijpen van deze archetypen helpt om Spiral Dynamics niet alleen als maatschappelijk model te zien, maar ook als persoonlijke reis van bewustwording en integratie van alle archetypen binnen ons.
.
Hechting en hechtingsstijlen
Ik geloof dat hechting, hechtingsstijlen en trauma nauw samenhangen met het niveau van Spiral Dynamics waarop iemand functioneert en ook blijft steken. Wie bijvoorbeeld te weinig veiligheid ervoer, kan vastlopen in een overlevingsmodus (rood) of juist in regels en controle (blauw). Door deze dynamiek te begrijpen, kunnen we mildheid ontwikkelen, voor onszelf en voor anderen, en zien waar iemand vandaan komt.
In de ontwikkelingspsychologie betekent hechting de manier waarop we leren verbinden met anderen en tegelijk leren op onszelf te staan. Wanneer die twee in balans zijn, ontstaat veilige hechting: een kind ontwikkelt vertrouwen in zichzelf én in de ander.
Dat vertrouwen vormt de basis voor latere relaties, zelfbeeld en veerkracht.
Als de afstemming tussen ouder en kind verstoord raakt, ontstaat onveilige hechting. Er zijn drie hoofdvormen:
- Gedesoriënteerde hechting – het kind wil wel nabijheid, maar vreest er ook voor door de onvoorspelbare houding van de ouder(s).
- Angstige hechting – het kind zoekt voortdurend bevestiging en is bang om verlaten te worden.
- Vermijdende hechting – het kind sluit zich emotioneel helemaal af en lijkt onafhankelijk maar mist echte nabijheid.
Hechting en ouderschap gaan in essentie niet over technieken of opvoedstijlen,
maar over relatie: het vermogen om contact te maken, te spiegelen, en emotioneel aanwezig te zijn. Echte hechting geeft een gevoel van erbij horen: “Ik ben speciaal voor iemand.” Ze voedt onafhankelijkheid, niet door los te laten, maar door eerst nabij te zijn. Warmte, herkenning, loyaliteit en plezier zijn de bouwstenen.
Zoals Gordon Neufeld beschrijft: een kind wil het goed doen voor degene aan wie het gehecht is. Waarden worden namelijk pas geïnternaliseerd tijdens de adolescentie. Zonder de verbinding met ouders of verzorgers zoekt het andere vormen van hechting, vaak bij leeftijdsgenoten, sociale media of symbolische figuren. Hechting verdeelt de wereld in twee groepen: zij die je kunnen raken en zij die dat niet kunnen.
AQAL: schema van alle kennis
Het AQAL-model (uitgesproken als “ah-kwal”) is ontwikkeld door de Amerikaanse filosoof Ken Wilber en staat voor All Quadrants, All Levels, All Lines, All States, All Types. Het is een integraal model dat probeert alle dimensies van menselijk bestaan te omvatten: innerlijk en uiterlijk, individueel en collectief.
Waar Spiral Dynamics de ontwikkelingsniveaus van bewustzijn beschrijft, de opeenvolgende waardesystemen die individuen en samenlevingen doormaken, laat AQAL zien waar die ontwikkeling plaatsvindt: in het innerlijke en uiterlijke, op individueel en collectief niveau. Spiral Dynamics gaat dus vooral over de diepte (het niveau van bewustzijn), terwijl AQAL het raamwerk biedt om die ontwikkeling in alle dimensies van het leven te begrijpen.
Een voorbeeld:
- Een samenleving kan economisch (rechts-onder) modern en efficiënt zijn (oranje niveau),
- terwijl haar cultuur (links-onder) nog traditioneel en religieus is (blauw),
- en individuen (links-boven) innerlijk misschien worstelen met existentiële leegte (groen).
In die zin vult AQAL Spiral Dynamics aan: het laat zien dat groei niet één richting op gaat, maar dat we tegelijkertijd op verschillende vlakken kunnen vastzitten of evolueren.
Wilber stelt dat de werkelijkheid altijd vier gelijktijdige perspectieven heeft:
| . | Interieur | Exterieur |
|---|---|---|
| Individueel | Linksboven: Ik – het innerlijke bewustzijn, gevoelens, gedachten, intenties. | Rechtsboven: Het – het observeerbare gedrag, lichaam, hersenen, biologie. |
| Collectief | Linksonder: Wij – cultuur, waarden, gedeelde betekenissen. | Rechtsonder: Hun/het systeem – structuren, instituties, technologie, ecologie. |
Samen vormen ze een integraal kompas: een manier om te zien waar we als mensheid zijn, waar we vandaan komen, en wat er nodig is om verder te groeien.
Een voorbeeld is de discussie over gender.
Rechtsboven ‘Het’ (individueel-exterieur) zegt dat er twee soorten zijn: XX en XY.
Terwijl er tientallen zijn beschreven wanneer het aan mensen zelf gevraagd werd vanuit Linksboven ‘Ik’ (individueel-interieur).
Daarnaast heeft de maatschappij allerlei verwachtingen bij het man- of vrouw-zijn, veel meer dan enkel biologisch verklaard kan worden; dit valt onder Linksonder ‘Wij’ (collectief-interieur).
De reden dat mensen heel fel kunnen reageren op bepaalde meningen (linksonder) of wetenschappelijk onderzoek (meestal rechtsboven), of het helemaal ontkennen, is dat het effect kan hebben op hun rechten als dit in wetten wordt vastgelegd in Rechtsonder ‘Hun‘ (collectief-exterieur).
Zo kan een discussie helemaal langs elkaar heenlopen: ‘Ja, maar het is toch wetenschappelijk bewezen!’. Maar dat betekent niks als je niet ook de andere perspectieven meeneemt.
Eigen interpretatie
In veel beschrijvingen van Spiral Dynamics wordt turquoise gezien als het hoogst haalbare niveau: het stadium van spiritueel ontwaken, waarin de mens één wordt met het geheel. Een toestand van rust, mededogen en verbondenheid, alsof men dagenlang onder een boom kan zitten mediteren, los van de wereld, waar niets meer hoeft en alles precies goed is zoals het is.
Hierin lijkt de menselijke ontwikkeling op een U-vorm: we keren, na alle complexiteit en beschaving, terug naar iets eenvoudigs. Bijna het niveau van Beige, alleen zijn we door het vele mediteren in staat onze eigen opiaten te genereren.
Ik geloof echter dat het spiritueel ontwaken slechts een middel is en niet het doel. Het doel van turquoise is alle eerdere niveaus in onszelf te integreren. Wij zijn zowel paars, als blauw, als oranje etc.
Waar geel het niveau is van kennis van en begrip voor alle niveaus, kunnen we dit in turquoise ook allemaal zijn. We kunnen op elk moment alle voorgaande kleuren belichamen, al naar wat de omstandigheden van ons vragen.
Dat, voor mij, is de ware integratie: niet het loskomen van de wereld, maar volledig in de wereld zijn. En daarbij deel te zijn van alle facetten van het mens zijn; goed en slecht met wijsheid te kunnen dragen; met emotionele openheid – een vermogen om te voelen zonder te verdrinken, een nuchtere blik op het leven – te denken zonder te verharden en spirituele helderheid – te handelen vanuit een innerlijke waarheid.
Ga naar de kleuren
.
Ga naar de archetypen
Bronnen
“Incidentally this record is available in the foyer. Some of us got to live as well, you know.”
Eric Idle – Always look on the bright side of life – Life of Brian (1979)
(H)echt niet – Martin Appelo
Spiral Dynamics in Action – Don Beck & Teddy Larsen & Sergey Solonin & Rica Viljoen & Thomas Johns
Goddesses in Everyman – Jean Shinoda Bolen
Goddesses in Everywoman – Jean Shinoda Bolen
Hold on to your Kids – Gordon Neufeld, Gabor Maté
A Theory of Everything – Ken Wilber
Kabouter Wesley is van Jonas Geirnaert.
De overige afbeeldingen zijn verkregen door ruzie te maken met ChatGPT.